Sosyal Medya Bir Kamusal Alan mıdır? Kuralları Kim Koyarsa Alan Onundur
Şunu en baştan söyleyeyim: Sosyal medyayı gerçek bir kamusal alan olarak görmek, güç ilişkilerini gözden kaçırmaktır. Evet, hepimiz oradayız; konuşuyoruz, tartışıyoruz, örgütleniyoruz. Ama perde arkasında işleyen algoritmalar, görünürlüğümüzü, hızımızı ve hatta hangi gerçeklikle temas edeceğimizi belirliyor. Bu yazı, “Sosyal medya bir kamusal alan mıdır?” sorusunu cesurca masaya yatırıyor, zayıf noktaları ve tartışmalı alanları tek tek sorguluyor.
Kamusal Alanın Kriterleri ve Dijital Gerçeklik
Kamusal alan dediğimizde aklımıza herkese açık, kuralları kamusal süreçlerle belirlenen, hesap verebilir ve eşit erişime dayalı bir zemin gelir. Sosyal medyada ise kurallar; kamu adına değil, platformun kâr, büyüme ve “marka güvenliği” öncelikleriyle şekillenir. Kullanım koşulları bir gecede değişebilir, hesaplar haber verilmeden askıya alınabilir, itiraz süreçleri opak ve yavaş ilerler. Kamusal alanın kalbi olan “hesap verebilirlik” ve “katılımcı yönetişim” nerede?
Platform Kapitalizmi: Meydan mı, AVM mi?
Sosyal medya kendini “meydan” gibi sunar ama işleyişi alışveriş merkezine benzer: Giriş ücretsizdir, ama bakışlarımız, tıklamalarımız ve verilerimiz bizzat üründür. Bu, kamusallığın mantığıyla çelişir. Meydan, yurttaşın; AVM, şirketindir. Sosyal medya, söylemimizi ve görünürlüğümüzü reklam altyapısıyla paketleyerek satar. Böyle bir düzende hangi sesin “trende” gireceğine, hangisinin altta kalacağına pazar dinamikleri karar verir.
Algoritmaların Görünmez Eline Teslim Kamusallık
Algoritmalar birer editördür—yalnızca daha hızlı ve daha acımasız. “İlgili” gördüğünü büyütür, “riskli” bulduğunu bastırır. Sonuç: Duygu yoğun içerikler öne çıkar, karmaşık ve bağlamlı tartışmalar geri plana düşer. Düşünce yerine tepki, argüman yerine öfke ödüllendirilir. Kamusal akıl mı, duygusal yankı odaları mı?
İfade Özgürlüğü mü, Moderasyon Labirenti mi?
“Herkes konuşuyor” hissi aldatıcıdır. Gölgeleme (shadow banning) iddiaları, otomatik filtreler, bağlamdan kopuk yaptırımlar ve politik baskılar, ifade alanını daraltır. Üstelik bu süreçler şeffaf değildir. Kamu hukuku yerine platform protokolleri işler; delil sunma, itiraz ve bağımsız denetim mekanizmaları çoğu zaman göstermelidir. Kamusal alan denilen yer, yurttaşın haklarıyla değil, kullanıcının seçenekleriyle tanımlanır.
Hesap Verebilirlik Sorusu: Kime, Ne İçin?
Gerçek kamusal alan, yanlış uygulama olduğunda yöneticisini hesap vermeye zorlayabilir. Peki sosyal medyada kime gidiyoruz? Yardım merkezi mi, otomatik e-posta mı, belirsiz bir “topluluk standartları” metni mi? Bu sorunun net bir cevabı yoksa, kamusallık iddiası kâğıt üstünde kalır.
Eşit Erişim Miti ve Sessizleştirilenler
“Herkesin telefonu var, herkes eşit” söylemi gerçeği perdeleyemez. Bağlantı hızı, cihaz kalitesi, dil engelleri, dijital okuryazarlık ve algoritmik önyargılar; eşitliği fiilen ortadan kaldırır. Azınlık toplulukların, kadınların, LGBTİ+ bireylerin ve göçmenlerin maruz kaldığı taciz, kitlesel hedef alma ve içerik kaldırma pratikleri, “dijital kamusallığın” kimler için güvensiz bir alan olduğunu gösterir. Güvensiz bir meydan, meydan mıdır?
Manipülasyon Ekonomisi: Botlar, Troller ve Astroturfing
Sahici kamusal tartışma, aktörlerin kimliğini ve niyetini gizleyen bot ağlarıyla bozulur. Astroturfing (suni taban hareketleri) kamuoyunun rızasını taklit eder. Trendler gerçek toplumsal eğilimi değil, iyi finansmanlı kampanyaları yansıtabilir. Kamusal alanın normu olan “dürüst görünürlük” buharlaşır.
Gerçeklik Erozyonu ve Bağlam Çökmesi
Performans kültürü, herkesin herkese hitap ettiği “bağlam çökmesi”yle birleşir. İroni yanlış anlaşılır, uzmanlık ile popülizm arasındaki çizgi silikleşir. Bilgi kirliliği hızla çoğalır; hız, doğruluğu yener. Soru şu: Hızlı olan mı haklıdır, yoksa haklı olan mı görünmez?
Sosyal Medyanın Kamusal Sayılabilmesi İçin Asgari Kriterler
- Şeffaf ve kamu yararı öncelikli algoritma raporlaması
- Bağımsız, çok paydaşlı yönetişim ve denetim
- Hukuki güvenceye sahip, adil ve hızlı itiraz süreçleri
- Erişim eşitliği için altyapı ve dil kapsayıcılığı
- Taciz ve dezenformasyona karşı orantılı, denetlenebilir önlemler
- Veri mülkiyeti ve taşınabilirliği (platformlar arası geçiş hakkı)
- Açık protokoller ve birlikte çalışabilirlik (kapatılmış duvar bahçelerine son)
Bu kriterler olmadan “Sosyal medya bir kamusal alan mıdır?” sorusuna verilecek dürüst cevap: Hayır. Şu anki haliyle sosyal medya, kamusallığı özel bir mülkte imitasyon olarak yaşatıyor.
Ne Yapmalı: Yol Haritası
Federatif ve protokole dayalı ağlar (ör. açık standartlar), kamu yararı fonlarıyla desteklenen dijital altyapılar, araştırmacılara ve STK’lara veri erişimi, algoritma etki değerlendirmeleri ve bağımsız ombudsman mekanizmaları—hepsi birlikte kamusal nitelik kazandırabilir. Ama önce büyük resmi görmek gerekiyor: Sorun kullanıcıların “o” platformu yeterince iyi kullanamaması değil; alanın doğası gereği kamusallığı sınırlaması.
Tartışmayı Ateşleyecek Sorular
- Kuralların tek taraflı belirlendiği bir platform “kamusal” sayılabilir mi?
- Görünürlüğünüz bir reklam ihalesine bağlıysa, sözünüz gerçekten özgür müdür?
- Algoritmalar editörse, editörün hesap verebilirliğini nasıl sağlayacağız?
- Dijital taciz karşısında korumasız kalanlar için “eşit erişim” ne kadar gerçek?
- Kamu, kendi dijital meydanını kurmak zorunda mı?
Son söz: Sosyal medya, kamusal alanın yerine geçemez; ancak doğru kurumsal ve hukuki çerçevelerle onun bir uzantısına dönüşebilir. Bu dönüşüm, susarak değil, kuralların sahibini sorgulayarak mümkün olacak.